Afonso III de Portugal y los trovadores gallego-portugueses: primeras aproximaciones
DOI:
https://doi.org/10.37536/RLM.2025.37.1.106972Palabras clave:
Poesía trovadoresca gallego-portuguesa, Literatura cortés medieval, Historia de Portugal, Estoria de España, Filología RománicaResumen
El ambiente cortesano definido por los reyes de Castilla (Alfonso X El Sabio), y Portugal (Alfonso III) ha sido considerado como el trasfondo de la poesía trovadoresca gallego-portuguesa, dando lugar a la definición de ‘época alfonsina’ (aprox. de 1250 a 1280). Sin embargo, mientras que los estudiosos se han ocupado extensamente de los poetas y los textos pertenecientes a la corte castellana, hoy en día seguimos necesitando un análisis completo y amplio de la portuguesa, considerando tanto los autores que trabajaron en ese entorno, como los textos producidos y los posibles escenarios alternativos donde los trovadores podían componer e interpretar. En este sentido, el artículo propone un primer examen de las principales cuestiones relacionadas con este tema, con la esperanza de sentar las bases para futuras investigaciones.
Descargas
Métricas alternativas
Citas
Abreviaturas
DCECH = Corominas, Joan y Pascual, José A. (coords.), Diccionario Crítico Etimológico Castellano y Hispánico. Madrid: Gredos, 1980-1991, 6 vols.
DHLE = Real Academia Española (2013–), Diccionario histórico de la lengua española [en línea]. [consulta: 24/11/2023].
DLMGP = Lanciani, Giulia y Tavani, Giuseppe (coords.), Dicionário da Literatura Galego-Portuguesa Medieval. Lisboa: Caminho.
LD = Ferreira, M.ª do Rosário y Ribeiro Miranda, José Carlos (coords.), Livro de Linhagens do Deão, ed. de F. Alves Moreira y J.P. Martins Ferreira. Lisboa: Academia das Ciências, 2020.
LL = Mattoso, José (ed.), Portugaliae Monumenta Historica. A saeculo octavo post Christum usque ad quintumdecimum iussu Academiae Scientarum Olisiponensis edita. Vol II: Livro de Linhagens do Conde Don Pedro. Lisboa: Academia das Ciências, 1980.
MedDB3 = Base de datos da Lírica Profana Galego-Portuguesa. Versión 3.11. Santiago de Compostela: Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades <http://www.cirp.gal/meddb>.
Estudios
Alvar, Carlos (1991), «Apuntes para una edición de las poesías de Fernan Soárez de Quinhones», en Estudos Portugueses. Homenaje a Luciana Stegagno Picchio. Lisboa: Difel, pp. 3-14.
Alvar, Carlos (1995), «Alfonso X, poeta profano. Temas poéticos. La corte poética del Rey», en Anton Touber (ed.), Le Rayonnement des Troubadours. Actes du colloque de l’AIEO (Amsterdam, 16-18 Octobre 1995). Amsterdam: Rodopi, pp. 3-17.
Alves Dias, João José (1980), «Itinerario de D. Afonso III (1245-1279)», Arquivo do Centro Cultural Português, 15, pp. 453-519.
Azevedo, Pedro A. de (1906-1910), Livro Dos Bens de D. João de Portel. Cartulario Do Seculo XIII. Lisboa: Edição do Arquivo Histórico Portuguez.
Ballesteros Beretta, Antonio (1963), Alfonso X El Sabio. Barcelona: Salvat.
Barbieri, Mario (1993), «Diego Pezelho», en DLMGP, p. 217.
Beltran, Vicenç (1984), «Rondel y refram intercalar en la Lírica gallego-portuguesa», Studi Mediolatini e Volgari, 30, pp. 69-89.
Beltran, Vicenç (1998), «Tipos y temas trovadorescos, XV. Johan Soarez Coelho y el ama de don Denis», Bulletin of Hispanic Studies, 75/1, pp. 13-43. DOI: https://doi.org/10.3828/bhs.75.1.13
Beltran, Vicenç (2005), La corte de Babel: lenguas, poética y política en la España del siglo XIII. Madrid: Gredos.
Cherubini, Francesco (1843), Vocabolario Milanese-Italiano, t. 4. Milano: Regia Stamperia.
Correia, Ângela (1996), «O outro nome da ama. Uma polémica suscitada pelo trovador Joam Soares Coelho», Colóquio/Letras, 152, pp. 51-64.
Correia, Ângela (2001), As cantigas de amor de D. Joan Soares Coelho e o “ciclo da ama” [Tesis de Doctorado inédita]. Lisboa: Universidade de Lisboa.
Correia, Ângela (2010), «Martim Alvelo, uma cantiga de escárnio de Joam Soares Coelho», en José Manuel Fradejas Rueda et al. (eds.), Actas del XIII Congreso Internacional Asociación Hispánica de Literatura Medieval. Valladolid: Universidad de Valladolid, pp. 1315-1333.
Correia, Ângela (2012), «Ser letrado e trovador», eHumanista, 22, pp. 27-48. En línea: <https://www.ehumanista.ucsb.edu/sites/secure.lsit.ucsb.edu.span.d7_eh/files/sitefiles/ehumanista/volume22/2%20Correia.pdf> [consulta: 6/05/2024].
Correia, Ângela (2016), Ama. A Importância de um Nome no conhecimento sobre os trovadores medievais galego-portugueses. Lisboa: Bibliotrónica Portuguesa.
Dalbera, Jean-Philippe (2006), Des dialectes au langage. Paris: Honoré Champion.
Fernández Guiadanes, Antonio et al. (1998), Cantigas do Mar de Vigo: edición crítica das cantigas de Meendinho, Johan de Cangas e Martin Codax. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia.
Gameiro, Odília Filomena Alves (2000), A construção das memórias nobiliárquicas medievais: o passado da linhagem dos senhores de Sousa. Lisboa: Sociedade Histórica da Independência de Portugal.
Georgescu, Simona Rodina (2023), «Mozo, mocho y muchacho, ¿palabras sin etimología?», en Emili Casanova y Cesáreo Calvo Rigual (eds.), Actas del XXVI Congreso Internacional de Lingüística y de Filología Románicas, t. IV. Berlin/Boston: De Gruyter, pp. 203-228. DOI: https://doi.org/10.1515/9783110299953.203
Gonçalves, Elsa (2007), «A pastorela de D. Joam Perez de Aboim Cavalgava noutro dia», en Isabel Almeida, Maria Isabel Rocheta y Teresa Amado (eds.), Estudos para Maria Idalina Resina Rodrigues, Maria Lucília Pires, Maria Vitalina Leal de Matos. Lisboa: Facultade de Letras da Universidade de Lisboa, Departamento de Literaturas Romanicas, pp. 229-244.
González Jiménez, Manuel (1999), Alfonso X. Burgos: Editorial La Olmeda.
González Jiménez, Manuel y Carmona Ruiz, María Antonia (2012), Documentación e Itinerario de Alfonso X el Sabio. Sevilla: Editorial Universidad de Sevilla.
Lapa, Manuel Rodrigues (1934), Lições de literatura portuguesa. Época medieval. Lisboa: Centro de Estudos Filológicos.
Lorenzo Gradín, Pilar (2008), Don Afonso Lopez de Baian. Cantigas. Alessandria: Edizioni dell’Orso.
Lorenzo Gradín, Pilar y Marcenaro, Simone (2010), Il canzoniere del trovatore Roi Queimado. Alessandria: Edizioni dell’Orso.
Krus, Luís (1993), «D. Dinis e a Herança dos Sousas. O Inquérito Régio de 1287», Estudos Medievais, 10, pp. 119-158. [Reeditado en el volumen Passado, memória e poder na sociedade medieval portuguesa. Estudos. Redondo: Patrimonia, 1994, pp. 59-99].
Magán Abelleira, Fernando y Ron Fernández, Xosé Xabier (1994), «Algunhas consideracións ecdóticas e hermenéuticas sobre a cantiga “Don Gonçalo, pois queredes ir daqui pera Sevilha” (B 466) de Alfonso X o Sabio», Revista de poética medieval, 3, pp. 131-145.
Marcenaro, Simone (2018), «Filologia e cultura epica: il caso dei trobadores», Revista de Literatura Medieval, 30, pp. 13-28. DOI: https://doi.org/10.37536/rlm.2018.30.0.74043
Marcenaro, Simone (2024), «De mochuelos, lechuzas, búhos y trovadores», Revista de Filología Románica, 41, pp. 1-15. DOI: https://doi.org/10.5209/rfrm.95119
Marcenaro, Simone y González, Déborah (2024), Glossario onomastico e prosopografico della lirica galego-portoghese. Roma: L’Erma di Breitscheider. DOI: https://doi.org/10.48255/9788891322647
Mattoso, José (1969), «A cultura monástica em Portugal, 875-1200», Arquivos de história da cultura portuguesa, 3/2, pp. 1-35.
Mattoso, José (1982), Religião e Cultura na Idade Média Portuguesa. Lisboa: Imprensa Nacional/Casa da Moeda.
Mattoso, José (1990), Fragmentos de uma composição medieval. Lisboa: Estampa.
Mattoso, José (1992), Portugal Medieval. Novas Interpretações. Lisboa: Imprensa Nacional/Casa da Moeda.
Mattoso, José (2009), Naquele tempo. Ensaios de História Medieval. Lisboa: Círculo de Leitores.
Michaëlis de Vasconcelos, Carolina (1896), «Randglossen zum altportugiesischen Liederbuch. I. Der Ammen-Streit», Zeitschrift für romanische Philologie, 20/2, pp. 145-218.
Michaëlis de Vasconcelos, Carolina (1904), Cancioneiro da Ajuda. Halle a.S: Niemeyer, 2 vols.
Monteagudo, Henrique (2008), Letras primeiras. O Foral do Burgo de Caldelas, os primordios da lírica trobadoresca e a emerxencia do galego escrito. A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza.
Monteagudo, Henrique (2014), A nobreza miñota e a lírica trobadoresca na Galicia da primeira metade do século XIII. A personalidade histórica do trobador Johan Soayrez Somesso. Os trobadores Afonso Soarez Sarraça e Estevan Fayan. Noia: Toxosoutos.
Oliveira, António Resende de (1994), Depois do espectáculo trovadoresco. Estrutura dos cancioneiros peninsulares e as recolhas dos séculos XIII-XIV. Lisboa: Colibri.
Oliveira, António Resende de (2006), «Distraçções e cultura», en Leontina Ventura, Afonso III. Lisboa: Círculo de Leitores, pp. 223-262.
Oliveira, António Resende de (2010a), «D. Afonso X, infante e trovador. I. Coordenadas de uma ligação à Galiza», Revista de Literatura Medieval, 22, pp. 257-270.
Oliveira, António Resende de (2010b), «D. Afonso X, infante e trovador. II. A produção trovadoresca», La Parola del Testo, 14/1, pp. 7-19.
Oliveira, António Resende de (2013), «A produção trovadoresca de Afonso X: 1. As sátiras à Balteira», Medioevo Romanzo, 37/2, pp. 379-399.
Oliveira, António Resende de (2014), «A produção trovadoresca de Afonso X: 3. Os cantares da guerra (composições e cronologías)», Revista de História da Sociedade e da Cultura, 14, pp. 9-29. DOI: https://doi.org/10.14195/1645-2259_14_1
Oliveira, António Resende de (2015), «A produção trovadoresca de Afonso X: 2. Entre trovadores e jograis galego-portugueses», La Corónica, 43/3, pp. 5-27. DOI: https://doi.org/10.1353/cor.2015.0006
Paredes Núñez, Juan (2010), El cancionero profano de Alfonso X el Sabio. Edición crítica, con introducción, notas y glosario. Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela (Anexo n.º 66 de Verba). DOI: https://doi.org/10.15304/9788498874686
Penajute Rubio, Francisco (2007), «Consideraciones en torno al búho, “nocturna avis, quae ab homnibus est ingrata”», Estudios Humanísticos Filología, 29, pp. 223-252. DOI: https://doi.org/10.18002/ehf.v0i29.2818
Pérez Embid, Florentino (1975), La frontera entre los reinos de Sevilla y Portugal. Sevilla: Ayuntamiento de Sevilla.
Petersen Dyggve, Holger (1942), Trouvères et protecteurs de trouvères dans les cours seigneuriales de France. Vieux-Maisons, Membrolles, Mauvoisin, L’Isle-Adam, Nesle, Harnes. Helsinki: Annales Academiae Scientiarum Fennicae.
Pokorny, Julius (1959), Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch, t. I. Bern/München: A. Francke Verlag.
Pizarro, José Augusto de Sotto Mayor (1997), Linhagens Medievais Portuguesas. Genealogias e Estratégias (1279-1325). Coimbra: Universidade de Coimbra, 2 vols.
Rei, António (2001), «Os Riba de Vizela, senhores de Terena (1259-1312), Callipole, 9, pp. 13-22.
Rei, António (2010), «A tradução do Livro de Rasis e a memória da Casa Senhorial dos Aboim-Portel», Cahiers d’études hispaniques médiévales, 33, pp. 155-172. DOI: https://doi.org/10.3406/cehm.2010.2238
Riboldi, Elisabetta (2017), «Nuove acquisizioni su Johan Perez de Aboim, trovatore galego-portoghese del XIII secolo», Carte Romanze, 5/1, pp. 7-58. DOI: https://doi.org/10.13130/2282-7447/8549
Rodríguez, José Luís (1999), «Um precursor de Rocinante nos cancioneiros? (notas sobre umha cantiga de Fernan Soarez de Quinhones)», en Id. et al., Homenaxe ao Profesor Camilo Flores. Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela, Servicio de Publicacións e Intercambio Científico, vol. 2, pp. 626-645.
Ron Fernández, Xosé Xabier (2004), «Carolina Michaëlis e os trobadores representados no Cancioneiro da Ajuda», en Mercedes Brea (coord.), Carolina Michaëlis e o Cancioneiro da Ajuda, hoxe. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, pp. 121-188.
Ron Fernández, Xosé Xabier (2016), «Documentatio nomina tropatorum (I). Unha nova hipótese sobre o trobador Johan Nunez Camanez e sobre o apelido de Martin Codax», en Esther Corral Díaz, Elvira Fidalgo Francisco y Pilar Lorenzo Gradín (eds.), Cantares de amigos. Estudos en Homenaxe a Mercedes Brea. Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela, Servicio de Publicacións e Intercambio Científico, pp. 769-778.
Sousa Pereira, Armando de (1998), «O infante D. Fernando de Portugal, senhor de Serpa (1218-1246): história da vida e da morte de um cavaleiro andante», Lusitania Sacra, 2ª série, 10, pp. 95-121.
Souto Cabo, José Antonio (2012a), «In capella domini regis, in Ulixbona e outras nótulas trovadorescas», en Antonia Martínez Pérez y Ana Luisa Baquero Escudero (eds.), Estudios de Literatura Medieval: 25 años de la AHLM. Murcia: Universidad de Murcia, pp. 777-784.
Souto Cabo, José Antonio (2012b), Os cavaleiros que fizeram as cantigas. Aproximação às origens socioculturais da lírica galego-portuguesa. Niterói/Rio de Janeiro: Universidade Federal Fluminense. DOI: https://doi.org/10.5565/rev/medievalia.100
Souto Cabo, José Antonio (2016), «‘En cas da Ifante’. Figuras femininas no patrocínio da lírica galego-portuguesa (I)», en Esther Corral Díaz, Elvira Fidalgo Francisco y Pilar Lorenzo Gradín (eds.), Cantares de amigos. Estudos en Homenaxe a Mercedes Brea. Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela, Servicio de Publicacións e Intercambio Científico, pp. 857-870.
Souto Cabo, José Antonio (2018), «‘Et de dona Guiomar nascio don Rodrigo Diaz de los Cameros’. Figuras femininas no patrocinio da lírica galego-portuguesa (II)», en Esther Corral Díaz (ed.), Voces de mujeres en la Edad Media: entre realidad y ficción. Berlin: De Gruyter, pp. 9-32.
Staffieri, Mariagrazia (2024), Fernan Gonçalvez de Seabra – Cantigas. Milano: Ledizioni (Carte Romanze, serie monográfica). DOI: https://doi.org/10.54103/2282-7447/20236
Ventura, Leontina (1986), «João Peres de Aboim – da terra da Nóbrega à corte de Afonso III», Revista de História Económica e Social, 18, pp. 57-73.
Ventura, Leontina (1992), A Nobreza de Corte de Afonso III. Coimbra: Faculdade de Letras, 2 vols.
Ventura, Leontina (2006), Afonso III. Lisboa: Círculo de Leitores.
Ventura, Leontina y Oliveira, António Resende de (1995), «Os Briteiros (séculos XII-XIV). Trajectória social e política», Revista Portuguesa de História, 30, pp. 71-102. DOI: https://doi.org/10.14195/0870-4147_30_3
Ventura, Leontina y Oliveira, António Resende de (1996), «Os Briteiros (séculos XII-XIV). Estratégias familiares e património», Revista Portuguesa de História, 31, pp. 65-102. DOI: https://doi.org/10.14195/0870-4147_31-2_3
Ventura, Leontina y Oliveira, António Resende de (2001-2002), «Os Briteiros (séculos XII-XIV). Imagens literárias», Revista Portuguesa de História, 35, pp. 143-170. DOI: https://doi.org/10.14195/0870-4147_35_5
Ventura, Leontina y Oliveira, António Resende de (2003), «Os Briteiros (séculos XII-XIV). Produção trovadoresca», en Luis Adão da Fonseca, Luis Carlos Amaral y Maria Fernanda Ferreira Santos (coords.), Os reinos ibéricos na Idade Média. Livro de homenagem ao professor doutor Humberto Carlos Baquero Moreno. Porto: Livraria Civilização, vol. 2, pp. 763-777.
Ventura, Leontina y Oliveira, António Resende de (2018), «O séquito dos Briteiros em meados do séc. XIII», Guarecer. Revista Electrónica de Estudos Medievais, 3, pp. 101-118. En línea: <https://ojs.letras.up.pt/index.php/gua/article/view/6338> [consulta: 6/05/2024].
Vieira, Yara Frateschi (1999), En cas dona Maior. Os trovadores e a corte senhorial galega no século XIII. Santiago de Compostela: Laiovento.
Vieira, Yara Frateschi (2004), «‘O processo da ama’: passado e presente de uma polêmica trovadoresca», en Mercedes Brea (coord.), O Cancioneiro da Ajuda, cen anos despois. Actas do Congreso realizado pola Dirección Xeral de Promoción Cultural en Santiago de Compostela e na Illa de San Simón os días 25-28 de maio de 2004. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, pp. 79-98.
Publicado
Cómo citar
Número
Sección
Licencia
Derechos de autor 2025 Simone Marcenaro

Esta obra está bajo una licencia internacional Creative Commons Atribución-NoComercial-CompartirIgual 4.0.
Las opiniones y hechos consignados en cada artículo son de exclusiva responsabilidad de sus autores. La Universidad de Alcalá no se hace responsable, en ningún caso, de la credibilidad y autenticidad de los trabajos.
Los autores conservan los derechos sobre sus trabajos, aunque ceden de forma no exclusiva los derechos de explotación (reproducción, edición, distribución, comunicación pública y exhibición) a la revista. Los autores son, por lo tanto, libres de hacer acuerdos contractuales adicionales independientes para la distribución no exclusiva de la versión de la obra publicada en la revista (por ejemplo, alojarlo en un repositorio institucional o publicarlo en un libro), siempre que medie un reconocimiento de su publicación inicial en esta revista.
Los trabajos se publican bajo los términos estipulados en la Licencia de Atribución-NoComercial-CompartirIgual 4.0 Internacional Creative Commons (CC BY-NC-SA 4.0) que permite a terceros compartir la obra bajo las siguientes condiciones:
Atribución — Usted debe dar crédito de manera adecuada, brindar un enlace a la licencia, e indicar si se han realizado cambios. Puede hacerlo en cualquier forma razonable, pero no de forma tal que sugiera que usted o su uso tienen el apoyo de la licenciante.
NoComercial — Usted no puede hacer uso del material con propósitos comerciales.
CompartirIgual — Si remezcla, transforma o crea a partir del material, debe distribuir su contribución bajo la misma licencia del original.
Datos de los fondos
-
Agencia Estatal de Investigación
Números de la subvención PID2020-113491GB-100 -
Ministero dell’Istruzione, dell’Università e della Ricerca