Ecocidadania e educação do consumo alimentar. Boas práticas socioeducativas em iniciativas cidadãs de consumo responsável

Autores

DOI:

https://doi.org/10.7179/PSRI_2023.42.12

Palavras-chave:

educação do consumo, dieta, ecocidadania, cultura da sustentabilidade, boas práticas

Resumo

O sistema agroalimentar industrial-globalizado constitui um fator crítico da atual crise socioambiental. Os seus impactos contribuem significativamente a superar os limites biofísicos do planeta e geram profundas fendas de desigualdade, enquanto os objetivos globais de segurança alimentar não são atingidos. Neste contexto, a construção sociocultural da dieta desempenha um papel fundamental num sentido ambivalente: por um lado, pode favorecer a reprodução desse sistema; por outro, pode promover alternativas sob critérios de consumo responsável. Desta forma, torna-se um elemento educativo particularmente importante para promover a transição para sistemas agroalimentares sustentáveis. Neste sentido, no estudo aqui apresentado foram exploradas as boas práticas socioeducativas que desenvolvem as iniciativas cidadãs que dispõem canais e espaços alternativos de consumo responsável de alimentos. Mediante um estudo de casos múltiplos realizado na província da Corunha (Galiza) com a aplicação de 42 entrevistas semiestruturadas, foram analisadas as características gerais de tais iniciativas, sua organização e sua dimensão socioeducativa. Asim mesmo, desde uma abordagem ecocidadã da educação do consumo e desde o marco da cultura da sustentabilidade, foram valorizadas as práticas socioeducativas que as iniciativas analisadas desenvolvem, identificando aquelas suscetíveis de contribuir para a construção de um modelo de educação do consumo alimentar situado nas coordenadas da educação ambiental. Finalmente, a partir do leque de atividades que estas iniciativas apresentam, foram identificadas quatro categorias que congregam o conjunto de boas práticas selecionadas, que constituem valiosas fontes de experiência prática para articular abordagens socioeducativas orientadas a enfrentar a crise socioambiental desde o âmbito agroalimentar.

Downloads

Não há dados estatísticos.

Biografias Autor

Kylyan Marc Bisquert i Pérez , Universidade de Santiago de Compostela

Pesquisador pós-doutorado da Universidade de Santiago de Compostela, realizando uma estadia internacional no Centre de recherche en éducation et formation relatives à l’environnement et à l’écocitoyenneté (Centr’ERE) da Université de Québec à Montréal e na Université de Sherbrooke. Membro do Grupo de Pesquisa em Pedagogia Social e Educação Ambiental SEPA-interea. Suas linhas de pesquisa centram-se nas contribrações do movimento social agroecológico para a educação ambiental, na educação do consumo e na educação para as alterações climáticas.

Pablo Ángel Meira Cartea , Universidade de Santiago de Compostela

Professor Titular de Educação Ambiental (EA) na Universidade de Santiago de Compostela. Membro do Grupo de Pesquisa em Pedagogia Social e Educação Ambiental SEPA-interea. A sua investigação centra-se no estudo das bases teóricas da EA, na concepção e avaliação das políticas públicas de EA, nas representações sociais das alterações climáticas e na educação e comunicação para responder à emergência climática. Prêmio María Barbeito de Pesquisa Pedagógica (2009). Diretor do Projeto Resclima (www.resclima.info).

Adolfo Agúndez Rodríguez , Universidade de Sherbrooke

Professor em fundamentos da educação e em metodologia da investigação na Université de Sherbrooke. Membro do Centre de recherche en éducation et formation relatives à l’environnement et à l’écocitoyenneté (Centr’ERE). Seus principais temas de pesquisa estão relacionados ao desenvolvimento do pensamento complexo sobre questões eco-socialmente vivas (meio ambiente, mudança climática, consumo, cosmopolitismo). Neste sentido, a aprendizagem em comunidades de pesquisa é a metodologia privilegiada tanto nos cursos que ensina, como nas pesquisas participantes que coordena.

Referências

Aguilera, E. & Rivera-Ferre, M.G. (2022). La urgencia de una transición agroecológica en España. Análisis de escenarios, estrategias e impactos ambientales de la transformación del sistema agroalimentario español. Amigos de la Tierra.

Agúndez-Rodríguez, A. (2017). Éducation relative à la consommation. Une dimension de l’écocitoyenneté. En L. Sauvé, I. Orellana, C. Villemange, & B. Bader (Dir.), Éducation, environnement, Écocitoyenneté: repères contemporanis (pp.193-210). Presses de l’Université du Québec.

Benton, T.G., Bieg, C., Harwatt, H., Pudasaini, R., & Wellesley, L. (2021). Food system impacts on biodiversity loss. Three levers for food system transformation in support of nature. Chatham House.

Bisquert, K.M. (2021). A dimensión socioeducativa do movemento agroecolóxico en Galicia: a dieta e o sistema agroalimentario como eixos da sustentabilidade [Tesis doctoral]. Universidade de Santiago de Compostela. http://hdl.handle.net/10347/26926

Bisquert, K.M., & Agúndez-Rodríguez, A. (2021). Stratégie-cadre d’éducation relative à l’environnement auprès des adultes pour la construction de systèmes agroalimentaires socialement équitables et écologiquement responsables. Éducation relative à l’environnement. Regards-Recherches-Réflexions, 16(1). https://doi.org/10.4000/ere.6188

Bisquert, K.M., & Meira, P. (2019). Validação de instrumento de recolhimento de dados para uma aproximação desde a educação ambiental ao movimento social agroecológico na Galiza e sua dimensão socioeducativa. Ambiente&Educação, 24(2), 236-266. https://doi.org/10.14295/ambeduc.v24i2.9731

Bisquert, K.M., & Meira, P. (2020). Iniciativas colectivas de consumo ecolóxico en Galicia: panorama actual, modelos e acción socioeducativa. Brazilian Journal of Agroecology and Sustainability, 2(2). https://doi.org/10.52719/bjas.v2i2.3709

Bradshaw, C.J.A., Ehrlich, P.R., Beattie, A., Ceballos G., Crist E., Diamond J., ..., & Blumstein, D.T. (2021). Underestimating the Challenges of Avoiding a Ghastly Future. Frontiers in Conservation Science, 1, 1-9. https://doi.org/10.3389/fcosc.2020.615419

Burlingame, B., & Dernini, S. (Eds.) (2019). Sustainable Diets: Linking Nutrition and Food Systems. CAB International.

Campanhola, C., & Pandey, S. (Eds.). (2019). Sustainable food and agriculture: An integrated approach. Academic Press. https://doi.org/10.1016/C2016-0-01212-3

Caride, J.A., & Meira, P.Á. (2020). La educación ambiental en los límites, o la necesidad cívica y pedagógica de respuestas a una civilización que colapsa. Pedagogía Social. Revista Interuniversitaria, 36, 31-34. https://doi.org/10.7179/PSRI_2020.36.01

Carreira, X.C., & Carral, E. (2014). O pequeno é grande. A agricultura familiar como alternativa: o caso galego. Através.

Casanueva, F. (2020). Bases científicas de la Dieta Atlántica. Universidade de Santiago de Compostela.

Contreras, J., & Gracia, M. (2005). Alimentación y Cultura: perspectivas antropológicas. Ariel.

Couceiro, A., Martínez, Y., Alonso, J., Santafé, E., Saralegui, P., & Ortega, E. (2016). Grupos de consumo. Una cultura agroalimentaria sostenible. Libros en Acción.

Damo, A., Brandão, E., & Meira, P. (2015). Para além da “comida-mercadoria”: reflexões a partir da educação ambiental crítico-transformadora. Revista Eletrônica do Mestrado em EducaçãoAmbiental, 32(2), 75-94. https://doi.org/10.14295/remea.v32i2.5014

Delgado, M. (2017). Reestructuración del sistema agroalimentario globalizado en el capitalismo terminal. Papeles de relaciones ecosociales y cambio global, 139, 13-25.

Elver, H. (2020). Perspectiva crítica de los sistemas alimentarios, las crisis alimentarias y el futuro del derecho a la alimentación. Informe presentado ante el 43º período de sesiones del Consejo de Derechos Humanos de la Asamblea General de las Naciones Unidas [A/HRC/43/44]. ONU.

Esteve-Llorens, X., Martín-Gamboa, M., Iribarren, D., Moreira, M.T., Feijóo, G., & González-García, S. (2020). Efficiency assessment of diets in the Spanish regions: A multi-criteria cross-cutting approach. Journal of Cleaner Production, 242, 118491. https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2019.118491

FAO, FIDA, OMS, PMA, & UNICEF (2021). El estado de la seguridad alimentaria y la nutrición en el mundo 2021. Transformación de los sistemas alimentarios en aras de la seguridad alimentaria, una nutrición mejorada y dietas asequibles y saludables para todos. FAO.

Gerten, D., Heck, V., Jägermeyr, J., Bodirsky, B.L., Fetzer, I., Jalava, M., Kummu, M., …, & Schellnhuber, H.J. (2020). Feeding ten billion people is possible within four terrestrial planetary boundaries. Nature Sustainability, 3, 200-208. https://doi.org/10.1038/s41893-019-0465-1

Gutiérrez, J.M. (2018). Educatio ambientalis. Invitación a la educación ecosocial en el Antropoceno. Bubok Publishing.

Herrero, Y., Cembranos, F., & Pascual, M. (2011). Cambiar las gafas para mirar el mundo. Una nueva cultura de la sostenibilidad. Libros en Acción.

HLPE (2020). Food security and nutrition: building a global narrative towards 2030. CSA-FAO.

IAASTD (2009). Agriculture at a Crossroads. A Synthesis of the Global and Sub-Global IAASTD Reports. Island Press.

IPCC (2019). Summary for Policymakers. Climate Change and Land: an IPCC special report on climate change, desertification, land degradation, sustainable land management, food security, and greenhouse gas fluxes in terrestrial ecosystems. Organización Meteorológica Mundial.

Johnston, J.L., Fanzo, J.C., & Cogill, B. (2014). Understanding Sustainable Diets: A Descriptive Analysis of the Determinants and Processes That Influences Diets and Their Impacts on Health, Food Security, and Environmental Sustainability. Advances in Nutrition: An International Review Journal, 5(4), 418-429. https://doi.org/10.3945/an.113.005553

Lema-Blanco, I., García-Mira, R., & Muñoz-Cantero, J.M. (2015). Las iniciativas de consumo responsable como espacios de innovación comunitaria y aprendizaje social. Revista de Estudios e Investigación en Psicología y Educación, 14, 29-33. https://doi.org/10.17979/reipe.2015.0.14.316

Lozano-Cabedo, C., & Gómez-Benito, C. (2017). A Theoretical Model of Food Citizenship for the Analysis of Social Praxis. Journal of Agricultural and Environmental Ethics, 30, 1-22. https://doi.org/10.1007/s10806-016-9649-0

McMichael, P. (2016). Regímenes alimentarios y cuestiones agrarias. Icaria.

Meira, P.Á., & Torales, M.A. (2020). Educación para una Cultura de la Sostenibilidad: eco-ciudadanía, políticas públicas y participación social. Pedagogía Social. Revista Interuniversitaria, 36, 13-17. https://doi.org/10.7179/PSRI_2020.36.00

Meybeck, A., & Gitz, V. (2019). Highlighting Interlinkages Between Sustainable Diets and Sustainable Food Systems. In B. Burlingame, & S. Dernini (eds.), Sustainable Diets: Linking Nutrition and Food Systems (pp.113-120). CAB International.

Ministerio de Consumo & EC-JRC (2022). Sostenibilidad del consumo en España. Evaluación del impacto ambiental asociado a los patrones de consumo mediante Análisis del Ciclo de Vida. Ministerio de Consumo.

Prats, F., Herrero, Y., & Torrego, A. (2016). La Gran Encrucijada. Sobre la crisis ecosocial y el cambio de ciclo histórico. Libros en Acción.

Rebollo, M.Á., Piedra, J., Sala, A., Sabuco, A., Saavedra, F.J., & Bascón, M.J. (2012). La equidad de género en educación. Análisis y descripción de buenas prácticas educativas. Revista de Educación, 358, 129-152. http://dx.doi.org/10.4438/1988-592X-RE-2012-358-186

SAPEA (2020). A sustainable food system for the European Union. SAPEA. https://doi.org/10.26356/sustainablefood

Sauvé, L. (2014). Au coeur des questions socio-écologiques: des savoirs a construire, des compétences a développer. Éducation relative à l’environnement. Regards-Recherches-Réflexions, 11. https://doi.org/10.4000/ere.662

Springmann, M., Clark, M., Mason-D’croz, D., Wiebe, K., Bodirsky, B.L., Lassaletta, L., ..., & Willet, W. (2018). Options for Keeping the Food System within Environmental Limits. Nature, 562, 519–525. https://doi.org/10.1038/s41586-018-0594-0

WBGU (2020). Rethinking Land in the Anthropocene: from Separation to Integration. Summary. WBGU.

Yin, R.K. (2014). Case study research: Design and methods. Thousand Oaks, Sage.

Publicado

2023-01-16